REWOLUCJE W STOSUNKACH MIĘDZYNARODOWYCH

Wojciech Szafrański

Druga połowa XIX to w europejskim świecie wielkiej polityki czas postępującej dekompozycji wcześniejszego układu sił i kształtowania się dwóch przeciwstawnych sojuszy o ogromnym, niespotykanym wcześniej potencjale. Społeczeństwa zmieniały się wraz z postępującą urbanizacją i industrializacją. Mnożyły się również ruchy pracujące na rzecz szeroko pojętej demokratyzacji. Jednak dla rzeszy kobiet, dla których sfera prywatna wciąż pozostawała jedyną dostępną, okres ten jawił się raczej pod znakiem narastającego sprzeciwu wobec społecznego porządku, w którym traktowane są jak obywatele drugiej kategorii lub w ogóle odmawia im się praw obywatelskich. Mimo znaczących przemian, jakie zaszły w tym czasie, niepozbawione podstaw pozostało zdanie autorstwa Frei Stark, mówiące iż „wielką i jedyną chyba korzyścią bycia kobietą jest to, że zawsze może udać głupszą, niż jest i nikogo to nie zaskoczy”. Ruch robotniczy, ze swej natury egalitarystyczny, stworzył kobietom nieznane wcześniej pole do publicznej aktywności, z czego wiele z nich skwapliwie skorzystało - nawet kosztem postulatów typowo feministycznych - skupiając się na wyzwoleniu całej klasy robotniczej spod kapitalistycznej opresji.

Sytuacja kobiety w rodzinie, według ówczesnych standardów w jej naturalnym środowisku, pozostawała trudna. Męża, nawet jeśli nie odpowiadało to stanowi faktycznemu, nadal postrzegano powszechnie za jedynego żywiciela rodziny i zarządcę majątkiem, dlatego w wielu przypadkach nawet kobiety posiadające własność nie miały prawa nią rozporządzać. Połączenie tego z faktem, że mężczyzna reprezentował zarówno siebie i żonę w rozmaitych czynnościach prawnych, dopełnia wizję kobiety być może wolnej od opresji, ale niezdolnej do samodzielnej aktywności. Mimo że w niebyt odchodził (notabene i za czasu swoich triumfów w znacznej mierze oderwany od rzeczywistości) romantyczny obraz kobiety – bogini, czczonej i idealizowanej, zdobywający rosnącą popularność motyw femme fatale tworzył kolejne warstwy fałszywych wyobrażeń. Psychoanaliza Freuda, choć niepozbawiona przecież naukowej wartości, przyczyniła się do ukonstytuowania się wizerunku kobiety nieracjonalnej i targanej seksualnymi żądzami.

Jak wcześniej wspomniano, kobiety walnie przyczyniły się do działalności ruchu robotniczego. Wydany w 1948 roku „Manifest komunistyczny” oddziaływał zarówno na mężczyzn i kobiety (choć pismach Marksa nie było mowy o emancypacji), a specyfika ruchu nie pozwalała na dyskryminację ze względu na płeć w skali obserwowanej gdzie indziej. Chociaż mężczyźni bardzo często widzieli w pracownicach fabryk głównie konkurencję, podejmowano wspólne protesty i negocjacje. Należy oczywiście pamiętać, że sytuacja robotnic była niejednokrotnie znacznie gorsza, bo oprócz dodatkowych obowiązków związanych z dziećmi dochodziła kwestia dużej dysproporcji płac, co tłumaczono tym, że mężczyzna musi zarabiać na cały dom, kobieta zaś tylko na siebie. Zakrawałoby to na śmieszność, gdyby nie ogromna nędza ludzka i związane z nią patologie.

Z drugiej strony dało się zauważyć pewne pozytywne zjawiska. Powoli pojawiał się, co prawda w wielu zakresach ograniczony, dostęp kobiet do wyższego wykształcenia, co z kolei, mimo niechęci i oporu wielu mężczyzn, otwierało im drogę do wykonywania nowych zawodów. Pomógł argument, notabene nie odnoszący się w żaden sposób do kwestii praw i równości, o kluczowej roli kobiet w cywilizacji, jako że odpowiadają one za wychowanie i nauczanie dzieci. Maria Ciechomska mianem rewolucji określa dopuszczenie kobiet do udziału w olimpiadzie i zajęcie się przez nie sportem wyczynowym. Powstawały kobiece organizacje charytatywne mające nieść pomoc biednym i chorym, stanowiąc nie tylko nadzieję na poprawę losów pokrzywdzonych, ale również doskonałe pole do aktywności niezwiązanej z domem i rodziną, co miało istotne znaczenie dla kształtowania się stowarzyszeń stricte politycznych.

U schyłku epoki romantyzmu powstawało owych w Europie wiele, na przykład francuskie Association pour les droits de femmes czy włoskie Unione feminile. Jednak największą uwagę skupiał na sobie brytyjski ruch sufrażystek, którego specyfikę stanowiły nie tylko stanowczość i rozmach, ale też fakt, że zrzeszał kobiety z różnych warstw społecznych, które zdołały znaleźć płaszczyznę współpracy i porozumienia. Przełom XIX i XX w. stał się dla nich czasem walki sensu stricto - wobec widocznego braku skuteczności wniosków składanych do parlamentu, organizacji wieców i demonstracji czy aktywności publicystycznej, sufrażystki przeszły do działań zdecydowanie bardziej bezpośrednich, wielokrotnie przekraczając granice prawa i rozpoczynając swoją własną rewolucję. Dopuszczały się podpaleń, wybijania szyb czy zakłócania prac Izby Gmin. Podczas manifestacji wielokrotnie dochodziło do starć z policją, aresztowań i pobić; kilka kobiet zmarło w więzieniu. Wyraźna desperacja i nieustępliwość członkiń ruchu przyczyniła się do powolnej zmiany świadomości społecznej nie tylko w Wielkiej Brytanii, ale i daleko poza jej granicami – jako pierwsza na świecie, w 1893 r., Nowa Zelandia przyznała kobietom (co prawda tylko bierne) prawo wyborcze. W Europie jako pierwsze do urny pójść mogły mieszkanki Finlandii, już, czy też dopiero, w 1906 roku.

Znakiem, że ruchy emancypacyjne i ich potencjał zostały dostrzeżone, była coraz widoczniejsza ich krytyka, czasem mająca na celu wytknięcie rozmaitych błędów w założeniach i sposobach działania, czasem zaś przypominająca jedynie o tradycyjnej roli kobiet i należytej im, zdaniem autorów, pozycji. I tak Paul Julius Möbius, niemiecki neurolog, psychiatra i psycholog, w pracy zatytułowanej „O moralnym i umysłowym niedorozwoju kobiety” dowodził biologicznych uwarunkowań kobiecej niższości intelektualnej; określił przedmiot swoich rozważań „tworem pośrednim między dzieckiem i mężczyzną” i potępił dążenia kobiet do kształcenia i aktywności poza domem. Austriacki autor, Otto Weininger, kończąc dowód mający pokazać, że kobiety zainteresowane są jedynie uwodzeniem i osiąganiem seksualnego zaspokojenia, stwierdził: „W akcie spółkowania tkwi najgłębsze poniżenie, w miłości – największe wyniesienie kobiety. Że kobieta domaga się spółkowania, a nie miłości, świadczy o tym, że chce być poniżana, a nie wywyższona. Ostateczną przeciwniczką emancypacji kobiet jest więc kobieta”. Z drugiej jednak strony, pojawili  się – również pośród mężczyzn – gorliwi zwolennicy emancypacji i idei równości płci. Głos Johna Stuarta Milla wyrażony w „The Subjection of Women” odegrał ważną rolę w dyskusji o prawach kobiet, choć dla wielu jego postulaty przyznania powszechnych praw wyborczych i upowszechnienia dostępu do edukacji jeszcze długo były nie do zaakceptowania.

Pierwsza Wojna Światowa przyniosła sprawie kobiet diametralną odmianę. Miliony mężczyzn  zginęło lub zostało trwale okaleczonych, co zmusiło kobiety do zajęcia ich miejsc przy wykonywaniu zajęć uważanych wcześniej za typowo męskie; uzyskały również dostęp do kierowniczych stanowisk. Wpłynęło to nie tylko na ich rosnącą obecność w sferze publicznej, ale i na sferę obyczajową i estetyczną – w oczywisty sposób malała zależność od męża i od instytucji małżeństwa w ogóle, a stroje stawały się bardziej praktyczne i wygodne, stanowiąc manifest zerwania z kryteriami wyznaczanymi przez odchodzącą epokę. Pojawiła się moda na spodnie, krótkie włosy i krótsze spódnice; poszerzenie swobody, okupione wprawdzie ogromnymi ofiarami, stało się wyraźnie widoczne.

Po raz pierwszy w dziejach kobiety w pełni legalnie zaczęły być widoczne w sferze publicznej. Rosła liczba studentek i kobiet realizujących się zawodowo, otworzył się również dostęp do urzędów publicznych. Coraz powszechniejsza stawała się antykoncepcja. Na pewne zmiany, takie jak zniesienie absolutnej władzy męża, trzeba było jeszcze zaczekać.

Przełom wieków to dla kobiet czas licznych sukcesów, jednak sukcesów niepełnych. Zjawiska zapoczątkowane jeszcze w epoce romantyzmu, wynikające z industrializacji i masowej migracji do miast, przybrały na sile. Problemów takich jak rosnąca przestępczość i rozwijająca się wciąż prostytucja nie udawało się rozwiązać. Mimo pewnych zmian w prawie wielu państw, wciąż silna pozostawała niechęć do ruchów kobiecych. Kobiet nie przestała krępować także podwójna moralność. Sferę obyczajową, choć znów tylko częściowo, w rewolucyjny sposób przemodelowała dopiero I wojna światowa. Najpoważniejsze zmiany w zbiorowej świadomości zrodziły się, niestety, nie z intelektualnej i moralnej dojrzałości, ale z potrzeby.

Bibliografia:

1. Bogucka Maria, Gorsza płeć, wydawnictwo Trio, Warszawa 2006

2. Ciechomska Maria, Od matriarchatu do feminizmu, wydawnictwo Brama, Poznań 1996

3. Davies Norman, Europa,wydawnictwo Znak, Kraków 2001

4. Duby Georges, Perrot Michelle, A history of women: IV. Emerging Feminism from Revolution to World War, The Belknap Press of Harvard University Press, Londyn 1995

5.Möbius Paul Julius, O moralnym i umysłowym niedorozwoju kobiety, tłum. A. Drowicz, wydawnictwo Gebethner i Wolff, Kraków 1937 

6. Weininger Otto, Płeć i charakter, tłum. O. Ortwin, wydawnictwo Sagittarius, Warszawa 1994