Sun Jat-sen
Maciej Jarocki
Sun Jat-sen (1866-1925) - chiński rewolucjonista i polityk, pierwszy prezydent Republiki Chińskiej,
naczelny ideolog oraz twórca Chińskiej Partii Narodowej (Kuomintangu) i ruchu antycesarskiego.
Uznaje się go za twórcę chińskiego socjalizmu, a jego myśl reformatorska stała się podstawą zarówno
ruchu narodowego Czang Kaj-szeka, jak i komunistycznego Mao Zedonga. Do dziś otaczany
czcią w obydwu państwach chińskich (w CHRL jako „prekursor rewolucji demokratycznej”,
zaś na Tajwanie jako „Ojciec Narodu”).
Działalność rewolucyjna
Sun Jat-sen zainspirowany ideałami demokratycznymi, jakie poznał w trakcie studiów
na Hawajach, mimo braku przygotowania, podjął kroki na rzecz dokonania reformy
w cesarstwie Qing. W tym celu wystosował petycję do Li Hongzhanga - gubernatora prowincji
Hebei (obecnie dystrykt pekiński). Próba reformy drogą pokojową jednak nie była udana, a jego
prośby zostały zignorowane. W rezultacie Sun Jat-sen zaczął się interesować drogą rewolucyjną.
Tworzył liczne organizacje, takie jak Związek Odrodzenia Chin, a później utworzył na ich podstawie
koalicję zwaną Ligą Związkową. Dzięki wykorzystaniu kompletnej klęski cesarstwa w starciu z Japonią oraz katastrofy w postaci powstania bokserów już
w 1911 ruch antycesarski odniósł zwycięstwo, zaczynając swój pochód od skutecznego powstania w Wuhanie. Później, gdy kształtował się ustrój republikański, Sun Jat-sen został tymczasowym prezydentem Republiki. Niestety, frakcja partyjna pod wodzą Yuana, który dążył do wprowadzenia autorytaryzmu, a później restauracji cesarstwa rozpoczęła polityczną walkę z ruchem demokratycznym. Długa wojna domowa wyniszczyła kompletnie Chiny
i Sun Jat-sen za swego życia już nie zobaczył ich nigdy zjednoczonych. Dopiero jego następca Czang Kaj-szek zbliżył się do zakończenia tego procesu.
Trzy zasady ludowe
Podstawą całej ideologii Sun Jat-sena były trzy zasady ludowe (zwane też doktryną Samir). Zostały one ogłoszone podczas wykładu, który prowadził w roku 1923 w Kantonie, a spisane przez jego przyjaciela - Huanga Changgu. Tworząc te zasady, Sun Jat-sen inspirował się przede wszystkim demokracją amerykańską, którą doskonale znał (przebywał tam
na emigracji) oraz filozofią konfucjańską.
Zasada Mínzú, tłumaczona jako „nacjonalizm” albo „patriotyzm” zakładała, że legitymizacją państwa chińskiego powinien być nie cesarz oraz Mandat Niebios, ale tzw. nacjonalizm obywatelski i rządy ludu. W rezultacie chciał zjednoczyć pięć wielkich narodów zamieszkujących ten kraj, wykorzystując do tego wspólne dobro, jakim miała być republika. Na jej podstawie różnice rasowe między Hanami, Mongołami, Tybetańczykami, Mandżurami oraz Ujgurami miałyby zniknąć.
Zasada Mínquán, tłumaczona jako „demokracja” była przede wszystkim inspirowana ustrojami państw zachodnich - Sun Jat-sen wielokrotnie bywał w USA i inspirował się przede wszystkim tym krajem. W jego zamyśle obywatele mieli głosować w wyborach
na przedstawicieli do Zgromadzenia Narodowego oraz mieli mieć prawo do wyborów (選舉), inicjatywy (創制), referendum (複決) i odwoływania urzędników (罷免). Zainspirowany koncepcją trójpodziału władzy Monteskiusza utworzył chińską, zaadaptowaną do warunków, wersję „pięciopodziału” władzy na: ustawodawczą, wykonawczą, sądowniczą
oraz egzaminacyjną i kontrolną.
Zasada Mínshēng, tłumaczona jako „dobrobyt ludu” albo „ludowy dobrobyt” była najbardziej kontrowersyjną z zasad, różnie tłumaczoną przez Kuomintang oraz komunistów. W wersji „białej” oznaczała ona socjalizm oraz utworzenie państwa dobrobytu, w którym państwo byłoby zainteresowane życiem najbiedniejszych Chińczyków. W wersji „czerwonej” tłumaczona była jako krok do komunizmu oraz kolektywizmu w którym państwo redystrybuowałoby wszelkie środki produkcji i dobra w celu osiągnięcia powszechnego szczęścia.
Jednocześnie Sun Jat-sen był gorącym zwolennikiem westernizacji i adaptacji zachodnich obyczajów, uważając że cesarska spuścizna pogrąża Chiny. Za wzór stawiał Japonię, w której kurs reform pod przywództwem cesarza Meiji osiągnął wielki sukces.
Koncepcje Sun Jat-sena były pierwszą nowoczesną wykładnią rodzącego się nowego państwa chińskiego i były główną podstawą modernizacji i westernizacji kraju. Inspirowane ideami trzech zasad ludowych ruchy powstawały w Wietnamie, na Filipinach oraz w państwach Azji Południowo-Wschodniej. Wraz z dojściem do władzy Denga Xiaopinga CHRL zaczęła intensywnie wracać do ideologii Sun Jat-sena i rozpowszechniać jego kult na równi z Mao Zedongiem. Uznaje się, że trzy zasady ludowe są pomostem, który łączy ruch Kuomintangu
z siedzibą na Tajwanie oraz socjalistyczny ruch w Pekinie. Takim symbolem była, między innymi, wizyta polityków Republiki Chińskiej w mauzoleum Sun Jat-sena w Nankinie w roku 2005.
Źródła:
- Jakub Polit “Gorzki triumf. Wojna chińsko-japońska 1937-1945”, Wydawnictwo Avalon
- J. Fenby “Czang Kaj-szek i jego Chiny”, tłum. J. Włodarczyk, Wydawnictwo Dolnośląskie
