Emil Bednarek
Cesarzowa Irena „Żądna władzy okrutna matka”
Pochodziła z Aten z rodu Sarandapechys. Cesarz wybrał żonę z regionu, który cesarstwo chciało
poddać ściślejszej kontroli - Hellada miała władze prowincjonalne dopiero od dwóch pokoleń.
Dodatkowo sprowadzenie tam licznych wyznających chrześcijaństwo rodów miało przyspieszyć
asymilację i nawracanie Słowian. Uroczystość zaślubin odbyła się 17 grudnia 769 roku.
Konstantyn V przywiązywał dużą wagę do małżeństwa syna. Wyznaczono go na przyszłego
basileusa (cesarza), a Irena otrzymała tytuł basilissy (cesarzowej). Panujący cesarz dokonał koronacji
syna pozbawiając praw do tronu pięciu swoich synów z małżeństwa z Eudokią.
Sześć miesięcy po ślubie Irena spełniła swój dynastyczny obowiązek i zaszła w ciążę. Dała mu
syna Konstantyna.
Konstantyn V zmarł raniony w udo w trakcie kampanii przeciw Bułgarom. Nowym cesarzem miał
zostać Leon IV. Niezadowoleni byli Cezarowie - wizja objęcia przez któregoś z nich władzy cesarskiej
jeszcze bardziej się oddaliła. Po odprawieniu wszystkich liturgii i ceremonii, lud, kościół, senat i armia – sukcesja była postanowiona, a ceremonia koronacyjna odbyła się 14 kwietnia 776 roku. Ambicje Cezarów nie zniknęły jednak. W całym okresie panowania ojca prowadzili liczne spiski. Irena orientowała się już w tej rywalizacji i zdawała sobie sprawę, że koronacja Konstantyna może doprowadzić do kolejnych buntów. Zaledwie parę tygodni później najstarszy Nikefor został oskarżony o próbę spisku. Został wygnany i sytuacje te powtarzały się wielokrotnie w późniejszych latach. Inni bracia też mieli zakusy na objęcie władzy i organizowali bunty, które szybko były tłumione.
Po śmierci Konstantyna V Irena weszła do rady regencyjnej, gdyż Konstantyn VI miał zaledwie 9 lat. Jako regentka dowiodła wielkiego talentu zaskarbiania sobie popularności/ Wiedziała co zrobić, aby oficjalne funkcje wyglądały jak jej własne działania. Podczas świat Bożego Narodzenia zwróciła do świątyni Koronę, która miała się przyczynić do śmierci Konstantyna V, dodatkowo ją ozdobiła i uczyniła z tego wydarzenia gest polityczny. Nikefor i jego wspólnicy zostali skazani na bycie klerykami i usługiwali do mszy podczas, której zwracana była korona. Dwór obsadziła swoimi zaufanymi ludźmi i eunuchami domowymi, którzy byli dla niej narzędziem sprawowania władzy. Przez lata pobytu na dworze Irena zrozumiała mechanizmy sprawowania władzy i wykształciła polityczny instynkt, który pozwolił jej sprawnie zarządzać państwem. Zlikwidowała bunt Elpidiusza i toczyła starcia z Arabami. Armia pod dowództwem Staurakiosa pobiła Słowian w północnej Grecji i dotarła do Peloponezu.
Te sukcesy dały Irenie duże wpływy także w kwestiach związanych z kościołem. Nic nie wskazuje jaki stosunek cesarzowa miała do ikon. Znani ikonoklaści pozostali na stanowiskach, a polityka wobec obrazoburców pozostawała taka sama. Irena wiedziała jednak, że powstały rozłam w kościele nie służy państwu .Zdawała sobie sprawę, że część społeczeństwa trwa przy tradycji, która była jej bliska, a jednocześnie urzędnicy, dworzanie i część wojskowych zdecydowanie opowiadają się za ikonoklazmem. Latem 784 roku Patriarcha Paweł zachorował i wycofał się do klasztoru. Chciał umrzeć jako zwykły mnich. Irena udała się do niego, a patriarcha wyraził swoją dezaprobatę w stosunku do ikonoklazmu. Powiedział że wstyd mu, że kierował kościołem kiedy inne stolice chrześcijaństwa go potępiały i że należy zwołać sobór powszechny w celu obalenia ikonoklazmu. Irena prawdopodobnie widziała w tym szansę na zjednoczenie kościoła i umocnienie swojej władzy. Próbowała przekonać radę regencyjną do przywrócenia kultu ikon jednak spotkało się to z dezaprobatą. Udało jej się w końcu obsadzić na tronie patriarchę Tarsjusza, który był jej przychylny. Powoli i systematycznie dążyła do obalenia ikonoklazmu, zdając sobie sprawę, że jest to kwestia delikatna, która może doprowadzić nawet do rozłamu w państwie. Pierwsza próba zwołania soboru w Konstantynopolu zakończyła się niepowodzeniem przez spisek wojska - zagrożono zabiciem patriarchy i obrady rozwiązano. Irena walczyła jednak dalej. W końcu zdołała wyprowadzić i rozformować oddziały zwolenników ikonoklazmu pod pretekstem wojny z Arabami. Na ich miejsce sprowadziła tych żołnierzy z Tracji i Bitynii , którzy byli ikonofilami. Dopięła swego i zwołała w 787 roku sobór w Nicei, który uznał ikonoklazm za herezję. Przywrócenie kultu ikon było majstersztykiem politycznym i wielkim sukcesem Ireny. Cesarzowa jako pierwsza złożyła podpis pod postanowieniami soboru, co odzwierciedlało wiodącą rolę jaką odegrała w przywróceniu ortodoksji. Usunięcie przeciwników ikonoklazmu sprawiło, że przywrócenie ikon nie spotkało się z oporem. Obrazy religijne uznano za centralny element wiary. Stałaby się bezspornie za świętą, gdyby nie to, co zrobiła później.
Drogi matki i syna zaczęły się rozchodzić. Konstantyn VI chciał się uwolnić spod jej wpływów i zostać faktycznym władcą, ale natrafiał na silny opór matki. Zachłanność Ireny doprowadziła do tego, że Konstantyn zawiązał spisek, który jednak został wykryty. Cesarz i jego najbliższe otoczenie zostali złapani i wychłostani. Matka zamknęła syna w areszcie domowym. Domagała się, aby armia przyrzekła jej, że póki żyje nikt nie uzna rządów jej syna. To wywołało bunt armii - cesarzowa została zamknięta w pałacu Eleutheriosa a jej zaufani eunuchowie zostali wypędzeni.
Takie rozstrzygnięcia doprowadziły do objęcia przez Konstantyna VI całej władzy cesarskiej, a jego żona Maria urodziła wkrótce córkę. Cesarz mianował zaufanych dowódców, jednak jego wyprawy wojenne na Bułgarów kończyły się klęskami. Szczególnie druga wyprawa okazała się zupełnym niepowodzeniem. Bułgarzy zabrali całe tabory cesarskie, pieniądze, a nawet cesarski namiot. Wybuchł także trzeci bunt Nikefora cieszący się dużym poparciem. Cesarz zareagował gwałtownie. Nikefora postanowił oślepić a resztę braci okaleczyć. Żołnierze w Armeniakonie dowiedzieli się o śmierci swojego przywódcy a bunt tutejszych oddziałów przybrał formę otwartej wojny z Konstantynopolem. W końcu Konstantynowi VI udało się przeprowadzić zwycięską kampanię, a pojmanych upokorzyć przetaczając ich po upokarzającej paradzie. Nie wynagrodził jednak tych, którzy byli wobec niego lojalni i nie zapewnił sobie przez to trwałego poparcia armii.
Konstantyn VI pozwolił ostatecznie na powrót matki do pałacu. W latach 795-796 prowadził udane kampanie wojskowe przeciw Bułgarom i Arabom, ale przez doprowadzenie do rozłamu w kościele na tle własnego rozwodu zszargał sobie opinię. Kiedy Konstantyn wyjechał Irena przekupiła wszystkich dowódców tagmata, którzy zostali przekonani, że cesarz nie będzie dobrym władcą. Intrygę szykowano rok, a jej zamiar stawał się jasny nawet dla Konstantyna, który jednak zraził do siebie zbyt wiele środowisk kościelnych, dworskich i wojskowych, aby liczyć na wsparcie. Dodatkowo okazało się, że zmarł jego maleńki syn Leon, którego miał z drugą żoną.
Konstantyn uciekł z miasta w sierpniu 797 roku, a żonie Teodote polecił, żeby wybrała się na wschodnie wybrzeże Marmara. Ludziom przekupionym przez matkę udało się go przechytrzyć i zatrzymać, gdy chciał się schronić wśród wojsk temu Anatolikon. Matka zdecydowała się zadać synowi ostateczny cios - kazała go oślepić w purpurowej komnacie, w której się urodził.
Bicie monet z wizerunkiem Ireny na obu stronach było wyraźnym sygnałem, że władza należy teraz do niej. Na monetach używano żeńskiej formy basillisa (cesarzowa) ale już w oficjalnych dokumentach formy męskiej basileus (cesarz). Do zagranicznych władców, biskupa Rzymu, lojalnym urzędnikom w prowincjach pisała, że jest jedynym władcą, cesarzem. Także ludowi jej prawa odczytywano publicznie. Bizantyjczycy przyzwyczaili się do jej dominującej pozycji w stosunkach z synem. Choć używanie tytułu męskiego przez kobietę było czymś niezwykłym, Irena została faktycznie zaakceptowana jako cesarz. Zaskakujące jest to, że większość warstw społecznych nie protestowała, ale Irena przygotowywała się do przejęcia pełni władzy już wcześniej przeciągając na swoją stronę dowódców wojskowych, obsadzała urzędników którzy nie budzili jej wątpliwości. Uzyskała też poparcie monastycznej części kościoła, kładąc kres prześladowaniu mnichów, którzy byli uwikłani w spór z Konstatntynem VI z powodu jego drugiego małżeństwa z Teodote. Konstantyn VI żył w odosobnieniu z kilkorgiem sług i żoną nie mógł tworzyć już jakiejkolwiek opozycji względem matki.
Czas spokoju trwał jednak krótko. Podjęto dwie próby zastąpienia Ireny synami Konstantyna V , pierwszą z nich udaremnił w 797 roku eunuch Aecjusz i zesłał ich do Aten. Druga próba zorganizowana była rok później w Helladzie. Część oddziałów wojskowych z miejscowym naczelnikiem słowiańskim Akamirem zawiązała spisek. Tu pomógł Irenie jej bratanek Teofilaktos Serantapechos, członek gwardii pałacowej. Został wysłany do swojego ojca Konstantyna, brata Ireny z prośbą o pomoc. Wtedy Cezarowie zostali ostatecznie ostatecznie oślepieni. Mimo to wciąż wokół nich ogniskowały się kolejne bunty, co świadczyło o tym, że ciągle byli ludzie przywiązani do synów Konstatyna V.
Starała się prowadzić stabilną politykę zagraniczną i w tym celu w 798 roku wysyłała misje dyplomatyczne do Arabów i Franków. Przekazywały one wiadomości o okaleczeniu i odsunięciu od władzy Konstantyna VI oraz proponowały pokój. W przypadku Arabów misja ta nie powiodła się. Przeciwnie zaatakowali oni i zdewastowali Kapadocję i Cylicję. Bizancjum było skazane na wojny z Arabami. Na zachodzie propozycja Ireny została przyjęta dobrze - udało się uwolnić brata Patriarchy Tarsjusza i nawiązać dobre stosunki. Nie było jednak zgody co do tego, jak traktować Irenę. Niektórzy doradcy polityczni Karola Wielkiego, dostojnicy kościelni mięli wątpliwości kto faktycznie rządzi państwem bizantyjskim.
Irena prowadziła hojną działalność filantropijną, odbudowywała kościoły, wznosiła nowe budynki. W 799 roku przeprowadziła plebiscyt swojej popularności i po wielkanocnej mszy przejechała uroczystym orszakiem z czterema białymi końmi. Przez całą drogę rozrzucała pieniądze tak, jak to robili zawsze cesarzowie. Zdecydowała się też obniżyć podatki miejskie i handlowe. W obliczu arabskich najazdów Irena niewiele zrobiła, aby ulżyć ludności Azji Mniejszej, bardzo zależało jej jednak na poparciu Konstantynopola
Nie rozwiązany został problem sukcesji. Irena odrzucała rozmaite propozycje płynące z dworu, ponieważ nie mogła mieć już dzieci i małżonek, który by ją przeżył zostałby cesarzem. Sytuację utrudniała jej nagła choroba. Dwóch najbardziej dotąd lojalnych eunuchów Aecjusz i Stauracjusz zawiązywali spiski chcąc, aby to ich rodziny przejęły władzę cesarską. Irena wyzdrowiała, ale rywalizacja między eunuchami skończyła się śmiercią Stauracjusza. Aecjusz kontrolował dwa temy wojskowe na Wschodzie. Promował na cesarza swojego brata Leona, który był dowódcą dwóch zachodnich temów położonych blisko Konstantynopola.
W źródłach historycznych pojawia się krótka wzmianka o tym, jak wysłannicy Bizacjum przybyli z Sycylii na dwór frankoński i zaproponowali rękę cesarzowej Karolowi Wielkiemu. Nie wiadomo czy był to pomysł Ireny, czy też niezadowoleni obywatele wysłali takie poselstwo, aby to Karol został ich cesarzem. Jeśli był to pomysł Ireny, to doskonale wpisywał się w jej koncepcję. Takie formalne małżeństwo zapewniłoby pokój i wzmocniło jej pozycję zagrożoną obecnie przez spiskującego Aecjusza. W takiej sytuacji to Irena koronowałaby na cesarza Karola. Ubiegł ją jednak papież Leon III koronując Karola na cesarza rzymian, ustanowił tym ważny precedens i pokazał że to do niego należy najwyższa władza mianowania władców na Zachodzie. Karol w końcu sam wysunął propozycję małżeństwa z Ireną. Irena nie miała jednak swoich następców, a Karol miał wielu potomków. Jednak wizja panowania któregoś z potomków Karola w Bizancjum była nierealna. Mimo wszystko Irena wysłuchała z zainteresowaniem posłów i być może doszłoby do małżeństwa, gdyby w sprawę nie wmieszał się Aecjusz nie mający już szans na przejęcie władzy.
Przekonał ministra finansów Nikefora by stanął na czele buntu. Dołączyli do nich inni dworzanie i grupa wojska. Irenę przeniesiono do Wielkiego Pałacu a Nikefor został koronowany na cesarza. Świadkami tej zmiany władzy byli wysłannicy Karola Wielkiego i papieża, którzy wkrótce wyjechali. Cokolwiek planowali Karol i Irena przestało mieć znaczenie. Gdy Irena wyjawiła gdzie trzyma kosztowności została wygnana na wyspę Prinkipo. W listopadzie 802 roku przeniesiono ją jeszcze dalej na wyspę Lesbos i zakazano odwiedzin. Zmarła po ośmiu miesiącach. Brak decyzji w kwestii sukcesji okazał się katastrofalny. Pośrednich przyczyn upadku Ireny można się też doszukiwać w przegrywanych wojnach z Arabami i problemach finansowych w jakie popadło Bizancjum po obniżeniu przez nią podatków.
Po pięciu latach sprawowania władzy przez Irenę, jej obalenie i wygnanie skończyły panowanie pierwszego cesarza kobiety. Przez ponad dwadzieścia lat była postacią dominującą na dworze cesarskim. To z jej inicjatywy doszło do soboru w 787 roku, który przywrócił kult ikon. Pod koniec wieku rozwój wydarzeń wymknął się spod jej kontroli. Polityczne małżeństwo z Karolem, które mogło być pożytecznym sojuszem skomplikowało się z powodu papieża Leona III gdyż miał on ambicje, do odegrania ważnej roli w polityce średniowiecznego Zachodu. Papież traktował wyniesienie Karola na cesarza jako demonstrację władzy kościoła. Takiego rozwoju wydarzeń w Konstantynopolu nie dało się przewidzieć.
Zachód umacniał swoją świadomość odrębnej tożsamości pod przewodnictwem biskupów Rzymu. Na Wschodzie kultywowano własne tradycje imperialne w takim samym kształcie. Władze w Konstantynopolu utrwalały antyczne wzorce oparte na rzymskiej administracji w przekształconej greckiej formie, charakterystycznej dla cesarstwa. Irena wniosła wkład do tego procesu poprzez ikonodulską i promonastyczną politykę kościelną, mecenat w dziedzinie budownictwa i dbanie o rozwój kościelnej pomocy społecznej. Mimo że przez oślepienie Konstantyna VI spowodowała koniec dynastii syryjskiej, to rządziła skuteczniej od niego. Prowadziła nowatorską politykę zagraniczną i rozciągnęła władzę na ważne obszary w Grecji i zachodniej połowie imperium.
Jako kobieta musiała pokonać szereg trudności, bezprecedensowo dążyła do uzyskania władzy. Nie zawahała się oślepić syna, który zmarł po paru latach. Radziła sobie z rządzeniem imperium. Negocjowała z Haruanem-al-Raszydem i Karolem Wielkim dwoma czołowymi władcami tamtych czasów. Rządziła trochę dłużej niż jej mąż Leon IV. Jej zasługą jest zwrot w polityce odziedziczonej po swoich męskich poprzednikach, którzy byli twórcami i kontynuatorami ikonoklazmu. Największą zasługą Ireny może być jednak to, że stworzyła precedens będąc pierwszą kobietą cesarzem na świecie.
Źródła:
Judith Herrin „Krwawe Cesarzowe”
Mówią Wieki, Wrzesień 2002 – art Mirosława J. Leszka „Synobójczyni i Święta”
Cesarzowa Irena
